Σπερμοδιάγραμμα για τη διερεύνηση ανδρικής γονιμότητας: Προϋποθέσεις, οδηγίες και αποτελέσματα

Το σπερμοδιάγραμμα αποτελεί τη βασική εξέταση στο πλαίσιο της διερεύνησης της ανδρικής γονιμότητας. Πρόκειται για μία πολύ σημαντική εξέταση, αν αναλογιστεί κανείς ότι σε περίπου 30% των υπογόνιμων ζευγαριών η υπογονιμότητα οφείλεται στον ανδρικό παράγοντα, ενώ σε ποσοστό περίπου 50% η υπογονιμότητα οφείλεται σε συνδυασμό ανδρικού και γυναικείου παράγοντα.

Η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων του σπερμοδιαγράμματος παίζει καθοριστικό ρόλο στη σωστή καθοδήγηση του ζευγαριού στην προσπάθεια απόκτησης ενός παιδιού. Συνεπώς, η διεξαγωγή αυτής της εξέτασης θα πρέπει να γίνεται υπό τις σωστές προϋποθέσεις: Α) Επιλογή ενός εξειδικευμένου και πιστοποιημένου Ανδρολογικού Εργαστηρίου, το οποίο να διαθέτει έμπειρο και υψηλού επιπέδου κατάρτισης επιστημονικό προσωπικό, σύγχρονο εξοπλισμό και μεγάλη εμπειρία στη διεξαγωγή εξετάσεων στο πλαίσιο εργαστηριακής διερεύνησης της ανδρικής γονιμότητας. Β) Παροχή σαφών οδηγιών από το Ανδρολογικό Εργαστήριο σχετικά με τη λήψη των δειγμάτων και τήρηση αυτών από τον εξεταζόμενο. 

Οδηγίες για τους εξεταζόμενους

Σύμφωνα με τις οδηγίες του ΠΟΥ (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας), θα πρέπει:

• Η λήψη του δείγματος σπέρματος να πραγματοποιείται σε χώρο πλησίον του εργαστηρίου, ώστε να περιορισθεί η έκθεση του δείγματος σε θερμοκρασιακές διακυμάνσεις και να υπάρχει δυνατότητα ελέγχου ανάμεσα στην ώρα λήψης και την ώρα εξέτασης του δείγματος.
• Σε περίπτωση που χρειαστεί η λήψη του δείγματος να πραγματοποιηθεί στο σπίτι, θα πρέπει να δοθούν σαφείς οδηγίες στον εξεταζόμενο σχετικά με τη συλλογή του δείγματος και τη μεταφορά του στο εργαστήριο. Συγκεκριμένα, ο εξεταζόμενος θα πρέπει να σημειώσει την  ακριβή ώρα λήψης του δείγματος και να το παραδώσει στο εργαστήριο εντός μίας ώρας το πολύ από την ώρα συλλογής. Επίσης, κατά τη μεταφορά του δείγματος στο εργαστήριο, το δείγμα θα πρέπει να διατηρηθεί σε θερμοκρασίες από 20ο C έως 37ο C.
• Η συλλογή του δείγματος θα πρέπει να πραγματοποιείται μετά από λίγες μέρες αποχής από σεξουαλική δραστηριότητα (εκσπερμάτιση): Ελάχιστος χρόνος αποχής 2 ημέρες και μέγιστος χρόνος αποχής 7 ημέρες.
• Θα πρέπει να πραγματοποιηθεί πλήρης συλλογή του δείγματος, ενώ οποιαδήποτε απώλεια ποσότητας κατά τη συλλογή θα πρέπει να αναφερθεί στο προσωπικό του εργαστηρίου.
• Η λήψη του δείγματος πραγματοποιείται με αυνανισμό και το δείγμα συλλέγεται σε αποστειρωμένο κύπελλο συλλογής, κατασκευασμένο από υλικό μη τοξικό για τα σπερματοζωάρια.
• Σε ιδιαίτερες περιπτώσεις, όπου είναι αδύνατη η συλλογή δείγματος με αυνανισμό, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ειδικά, μη τοξικά προφυλακτικά. Τα κοινά προφυλακτικά που διατίθενται ευρέως στο εμπόριο, συνήθως είναι κατασκευασμένα από υλικά τοξικά για τα σπερματοζωάρια, συχνά περιέχουν σπερματοκτόνα και δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται για τη συλλογή σπέρματος για σπερμοδιάγραμμα.
• Ο εξεταζόμενος θα πρέπει να παρέχει στο επιστημονικό προσωπικό του εργαστηρίου σαφείς πληροφορίες σχετικά με το ιατρικό του ιστορικό και την ενδεχόμενη λήψη φαρμακευτικής αγωγής ή άλλων σκευασμάτων (βιταμίνες, υποκατάστατα διατροφής κλπ).

Τι δείχνει το σπερμοδιάγραμμα;

Η εξέταση του σπερμοδιαγράμματος περιέχει αποτελέσματα μακροσκοπικών και μικροσκοπικών παρατηρήσεων του δείγματος σπέρματος. 

Τα αποτελέσματα των μακροσκοπικών παρατηρήσεων αναφέρουν πληροφορίες οι οποίες περιλαμβάνουν κυρίως το χρόνο ρευστοποίησης του δείγματος, την εμφάνιση (χρώμα), τον όγκο, το ιξώδες (γλοιότητα) και το pH.

Τα αποτελέσματα των μικροσκοπικών παρατηρήσεων αναφέρονται σε μετρήσεις που αφορούν τη συγκέντρωση (αριθμό) των σπερματοζωαρίων, την κινητικότητά τους, τη μορφολογία τους, την παρουσία άλλων κυτταρικών στοιχείων στο δείγμα σπέρματος και την ενδεχόμενη παρουσία συγκολλήσεων μεταξύ σπερματοζωαρίων.

Συγκέντρωση σπερματοζωαρίων

Σχετικά με τη συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων, αυτή υπολογίζεται σε εκατομμύρια σπερματοζωαρίων ανά ml. Ο συνολικός αριθμός των σπερματοζωαρίων αναφέρεται στον αριθμό των σπερματοζωαρίων που περιέχονται στο συνολικό όγκο του δείγματος που συλλέχθηκε. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, η τιμή αναφοράς για τη συγκέντρωση των σπερματοζωαρίων είναι τουλάχιστον 15.000.000/ml ή ο συνολικός αριθμός τουλάχιστον 39.000.000.

Προσδιορισμός συγκέντρωσης σπερματοζωαρίων

Κινητικότητα σπερματοζωαρίων

Η κινητικότητα των σπερματοζωαρίων εκφράζεται σε ποσοστά επί τοις εκατό. Τα σπερματοζωάρια, ανάλογα με την κινητικότητά τους κατατάσσονται σε μία από τις εξής 4 κατηγορίες: Α) σπερματοζωάρια με ταχεία προωθητική κίνηση, Β) σπερματοζωάρια με βραδεία προωθητική κίνηση, Γ) σπερματοζωάρια με επιτόπια κίνηση, Δ) ακίνητα σπερματοζωάρια. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, οι τιμές αναφοράς για την κινητικότητα σπερματοζωαρίων είναι: ταχεία προωθητική κίνηση (Α) ≥ 32% ή το άθροισμα ταχείας και βραδείας προωθητικής κίνησης (Α+Β) ≥ 40%.

Μορφολογία σπερματοζωαρίων

Η μορφολογική ανάλυση των σπερματοζωαρίων δείχνει το ποσοστό των σπερματοζωαρίων που φέρουν μορφολογικές ανωμαλίες, μετά από λεπτομερή μικροσκοπική παρατήρηση σε σπερματοζωάρια που έχουν υποστεί επεξεργασία με ειδικές χρωστικές. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, η τιμή αναφοράς για τα σπερματοζωάρια με απόλυτα φυσιολογική μορφολογία ορίζεται κατ’ ελάχιστο στο 4%. 

Η παρουσία άλλων κυτταρικών στοιχείων, εκτός των σπερματοζωαρίων, σε ένα δείγμα σπέρματος μπορεί να αποτελεί ένδειξη διαταραχής της ορχικής  λειτουργίας (αυξημένη παρουσία ανώριμων μορφών σπερματοζωαρίων) ή ένδειξη φλεγμονής των επικουρικών αδένων (αυξημένη παρουσία λευκοκυττάρων).

Σπερματοζωάρια με φυσιολογική μορφολογία

Σπερματοζωάρια με μορφολογικές ανωμαλίες 

Συγκολλήσεις σπερματοζωαρίων

Η συγκόλληση αναφέρεται σε κινητά σπερματοζωάρια που κολλούν μεταξύ τους, κεφαλή με κεφαλή, ουρά με ουρά ή με μεικτό τρόπο. Στο σπερμοδιάγραμμα πρέπει να αναφέρεται και ο βαθμός συγκόλλησης, Grade 1 έως Grade 4, με το Grade 1 να χαρακτηρίζει τις πιο ήπιου βαθμού συγκολλήσεις, ενώ το Grade 4 τις συγκολλήσεις σοβαρότερου βαθμού. Η παρουσία συγκολλήσεων συχνά περιορίζει την κινητικότητα των σπερματοζωαρίων, μπορεί να αποτελεί ένδειξη παρουσίας αντισπερμικών αντισωμάτων, αλλά δεν αποτελεί επαρκές στοιχείο για ανοσολογικό παράγοντα υπογονιμότητας.

Συγκολλήσεις σπερματοζωαρίων

Τιμές Αναφοράς Σπερμοδιαγράμματος (WHO 2010)

Οι τιμές αναφοράς των κυριότερων παραμέτρων του σπερμοδιαγράμματος, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (2010), εμφανίζονται στον ακόλουθο πίνακα:

Είναι απαραίτητο να επισημάνουμε ότι είναι αδύνατον να χαρακτηρίσουμε την ποιότητα του σπέρματος ενός άνδρα από τον έλεγχο ενός και μόνο δείγματος, καθώς η διαδικασία της σπερματογένεσης επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες και στον άνθρωπο διαρκεί λίγο περισσότερο από δύο μήνες. Συνεπώς, συστήνεται να ελέγχονται τουλάχιστον δύο δείγματα σπέρματος, με χρονική απόσταση μεταξύ τους μερικών εβδομάδων. 

Τα ζευγάρια που επιθυμούν να τεκνοποιήσουν χρειάζεται να γνωρίζουν πως ένα φυσιολογικό σπερμοδιάγραμμα δεν εξασφαλίζει απαραίτητα και την επίτευξη μιας εγκυμοσύνης. Από την άλλη πλευρά, ένα παθολογικό σπερμοδιάγραμμα δεν αποκλείει την επίτευξη μιας εγκυμοσύνης, αλλά μόνο υποδεικνύει μειωμένες πιθανότητες αυτής, δια της φυσιολογικής οδού και σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. 

Συνοψίζοντας, είναι απαραίτητο να κατανοήσει κανείς πως μία τόσο σημαντική εξέταση για την εκτίμηση της ανδρικής γονιμότητας πρέπει να γίνεται από ειδικούς επιστήμονες, σε αναγνωρισμένα κέντρα και ακολουθώντας τις κατάλληλες οδηγίες, έτσι ώστε τα αποτελέσματα του σπερμοδιαγράμματος, όχι μόνο να είναι αξιόπιστα, αλλά και να μπορούν να βοηθήσουν ουσιαστικά στη σωστή καθοδήγηση του ζευγαριού προς το επιθυμητό αποτέλεσμα, δηλαδή την επίτευξη εγκυμοσύνης στο συντομότερο δυνατό χρονικό διάστημα.

Δέσποινα Τζανακάκη

Βιολόγος – Κλινική Εμβρυολόγος (MMedSci)

Ιατρικό διαγνωστικό κέντρο «Ιατρική Επίβλεψη»

www.iepivlepsi.gr